Forum Historii Nysy

[ralf]

W wieku XIX na terenie dzisiejszego parku miejskiego, w obszarze ograniczonym przez kanał dawnej Młynówki, ul. Powstańców Śląskich, rzeczkę o nazwie Biała oraz Staw łabędzi, znajdowała się fabryka prochu. Była to jedna z dwóch fabryk prochu w całych ówczesnych Niemczech - druga znajdowała się w Berlinie. W roku 1829 fabryka w Nysie liczyła pięćdziesięciu kilku pracowników lecz w czasach wcześniejszych kiedy w produkcji używano siły konnej liczba pracowników sięgała 180 ludzi. W czasie pokoju w I połowie XIX wieku fabryka produkowała 700 kg prochu czarnego dziennie. Koszt wyprodukowania 50 kg prochu wynosił 20 talarów. Powszechnie uważało się wtenczas, że fabryka w Nysie produkowała proch lepszy niż fabryka w Berlinie. Do produkcji prochu czarnego w Nysie używano wierzb, które rosły na terenie twierdzy. Saletrę sprowadzano z Indii, a siarkę z Galicji. Źródłem siły poruszającej maszyny był staw. Generalnie proch z fabryki w Nysie posiadał w 100 g:
- 71,79 g saletry
- 11,54 g siarki
- 16,67 g węgla

Na terenie fabryki znajdowały się następujące budowle (poza magazynami i szopami na narzędzia itp.):
- węglarnia
- budynek do zaprawy
- młyny prochowe w liczbie 9
- prasownia
- ziarnowalnia
- przesiewalnia
- suszarnia
- polerowalnia
- rozgatunkowalnia
- budynek do wypylenia
- budynek do ładowania w beczki

Cechy zewnętrzne prochu produkowanego w Nysie:
- kształt graniasty, ziarna nie bardzo drobne
- kolor czarny rzechodzący w szaro-fioletowy, bez żadnego blasku
- znaczna twardość
- nie brudzi białego papieru, na który zostanie wysypany
- jeden litr waży średnio 840 g

Rewelacyjną pozycją opisującą kwestie powyższe oraz sam proces produkcji prochu czarnego w nyskiej fabryce jest książka wydana w Warszawie w 1829 roku pt. "Wiadomość o fabryce prochu w Nissie". Jej autorem był urodzony w 1806 roku Stanisław Rzewuski - historyk, filozof i wojskowy. Po przebytym zapaleniu płuc Rzewuski wyjeżdżał na leczenia do wód, w ten sposób trafił w okolice Nysy. Zmarł w roku 1831 w Krakowie mając zaledwie 25 lat.

Wspomnianą książkę można pobrać ze strony Polona.pl pod linkiem:
https://polona.pl/item/wiadomosc-o-fabryce-prochu-w-nissie,MzQ1NDEwMjc/6/#item0
Ponadto zamieszczam tą pozyję do pobrania poniżej w pliku PDF.

W załączeniu mapa przedstawiająca teren fabryki prochu w Nysie w 1828 roku.

---

Plan von der Pulvermühle and der Biela bei Neisse 1828.jpg

Plik ściągnięto 7 raz(y) 1,93 MB

Wiadomość o fabryce prochu w Nissie.pdf

Pobierz Plik ściągnięto 212 raz(y) 18,37 MB

[ralf]

Wczoraj ukazała się książka traktująca o zarządzie wojskowym m.in. w dawnej fabryce prochu w Nysie pt. „Gewehrfabrik Neisse. Pulverfabrik Neisse. Zarząd wojskowy nad zakładami w latach 1822-1875”. Autorem książki jest Piotr J. Bochyński. Pracę można pozyskać pod linkiem: KLIK.
Otrzymałem zgodę autora na zamieszczenie całej książki na Forum, co niżej czynię. Dzięki Piotrze!

---

'Gewehrfabrik Neisse. Pulverfabrik Neisse. Zarząd wojskowy nad zakładami w latach 1822-1875' - Piotr J. Bochyński.jpg

Plik ściągnięto 6 raz(y) 79,54 KB

'Gewehrfabrik Neisse. Pulverfabrik Neisse. Zarząd wojskowy nad zakładami w latach 1822-1875' - Piotr J. Bochyński.pdf

Pobierz Plik ściągnięto 149 raz(y) 5,44 MB

[ralf]

Budowę nyskiej fabryki prochu na terenie późniejszego parku miejskiego rozpoczęto w 1815 roku i prawdopodobnie zakończono rok później. Parę razy w fabryce dochodziło do wybuchów - w latach: 1818, 1824 i 1828. Ostatnia z tych eksplozji w dniu 13 czerwca 1828 roku objęła młyn prochowy (Setzmühle), ziarnowalnię (Kernmühle), przesiewalnię (Siebmühle), szopę do przechowywania ziarna prochowego oraz 13 budynków. W wyniku tej katastrofy zginął jeden człowiek, a 4 zostało rannych. W roku 1829 nastała powódź, która zmyła obiekty fabryczne. Około 1839 r. wykopano rów (późniejszy Staw Łódkowy) w celu ochrony fabryki prochu, ponadto przy południowo-zachodnim rogu kanału, z tych samych względów wzniesiono w 1849 roku Fleszę Nową (Neue Flesche / Neue Lünette). W latach 1861-1864 w fabryce prochu pracowało 37 robotników. W roku 1876 fabrykę zamknięto.

[ralf]

Zamieszczam plan z 1828 roku, przedstawiający teren fabryki prochu w Nysie ("Plan von der Pulvermühle and der Biela bei Neisse 1828"), którego oryginalna niemiecka wersja została już zamieszczona w pierwszym poście tego tematu. Teraz plan został przetłumaczony na język polski, poprawiony graficznie i zaopatrzony w stosowną skalę oraz orientację względem stron świata.

Fabryka zajmowała obszar ograniczony przez dzis. ul. Powstańców Śląskich, Staw Łódkowy, zewnętrzną fosę miejską (w tym Staw Łabędzi) oraz koryto dawnej Młynówki. Załączony dokument ukazuje teren fabryki po ok. 10 latach od czasu jej powstania. Wówczas rzeczka Białka na odcinku pomiędzy dawną drogą do Białej Nyskiej (obecnie ul. Powstańców Śląskich), a grodzą przy Stawie Łabędzim, nie posiadała ramion, a jej koryto było wybrzuszone w stronę dzis. Stawu Łódkowego. Późniejsze zmiany jakim uległ teren fabryki zostaną opisane w następnym poście.

Tłumacząc opis do przedmiotowego planu nie udało mi się w pełni przetłumaczyć nazw dwóch obiektów (szop), tj.: Satzschuppen oraz Zuschlageschuppen. Jeśli ktoś z Was umie pomóc w tej kwestii to proszę o kontakt.

---

Plan von der Pulvermühle and der Biela bei Neisse 1828 [oprac. Ralf].jpg

Plik ściągnięto 69 raz(y) 4,66 MB

[ralf]

Po roku 1828 teren fabryki prochu, pomiędzy rowem odciekowym (patrz: plan - post wyżej), a późniejszym Stawem Łódkowym, został całkowicie przebudowany. Widać to na planie twierdzy nyskiej z ok. 1850 roku. Przebudowa polegała na zmianie położenia koryta Białki, utworzeniu jej dwóch ramion i nowego rozplanowania wszystkich tamtejszych zabudowań fabrycznych. Nowe koryto Białki, na całym odcinku pomiędzy dzis. ul. Powstańców Śląskich, a grodzą przy Stawie Łabędzim, poprowadzono po prostej linii (tak jak to wygląda dziś). Utworzono nadto północne ramię Białki półkoliście wybrzuszone w kierunku zabudowań ówczesnego folwarku (późn. koszar VIII). Pomiędzy dwoma ramionami (północnym i południowym) powstała wyspa (de facto trzy wysepki), na której znajdowały się obiekty fabryki prochu, każdy z nich odpowiednio osłonięty wałem ziemnym, prawdopodobnie chroniącym przed skutkami ewentualnego wybuchu. Północne ramię Białki zachowało się w całości do dziś ale na co dzień nie płynie nim już woda. Ta radykalna i obszerna przebudowa terenu fabryki prochu prawdopodobnie spowodowana była głównie skutkami powodzi jakie nawiedziły Nysę w I poł. XIX wieku, w szczególności tej z roku 1828.

W załączeniu plan fabryki prochu z lat 70. XIX wieku czyli z okresu kiedy jej funkcjonowanie dobiegało końca.

---

Teren fabryki prochu w Nysie w latach 70. XIX wieku.jpg

Plik ściągnięto 42 raz(y) 1,35 MB