Forum Historii Nysy

W miejscu obecnego klasztoru św. Józefa przy ul. Rodziewiczówny 16, prowadzonego przez Zgromadzenie Misyjne Służebnic Ducha Świętego, do początku lat 90. XX w. stała poniemiecka willa „Nitsche”. Jej ostatnim niemieckim właścicielem była Franziska Nitsche z d. Scholz, która zmarła w 1932 roku i zapisała swoją willę wspomnianemu zgromadzeniu misyjnemu (niem. Steyler Missionsschwestern). Po II wojnie światowej, w listopadzie 1950 r., zgodnie z życzeniem Franciszki, w willi „Nitsche” zamieszkały siostry zakonne.

Niestety trudno jest mi powiedzieć czy stojący dziś w miejscu willi klasztor jest budynkiem wzniesionym całkowicie od nowa, czy może jest to przebudowana willa.

Przed II wojną światową niedaleko Franciszki mieszkało także jej rodzeństwo: siostra – Clementine Lux w majątku Wellenhof przy końcu ul. Pułaskiego oraz brat – Oscar Scholz w willi „Scholz” przy ul. Krasińskiego.

W tym miejscu dziękuję s. Annie Gancarczyk ze Zgromadzenia Misyjnego Służebnic Ducha Świętego (SSpS) w Raciborzu, za otrzymane zdjęcia willi „Nitsche”.

Załączam poniżej do pobrania w pliku PDF niemieckojęzyczny artykuł pt. „Die Brauerei Oskar Kahl in Mittelneuland bei Neisse (Schlesien)”, którego autorem jest Andreas Urbanek z Norymbergii. Materiał ukazał się w niemieckim biuletynie zatytułowanym „Brauhistorische Mitteilungen” (tłum. „Wiadomości z historii piwowarstwa”), wydawanym przez Gesellschaft für Geschichte des Brauwesens e.V (tłum. Towarzystwo Historii Piwowarstwa) - numer 3 z 2022 roku. Artykuł załączam za osobistą zgodą jego autora.

Budynek, który stoi dziś przy ul. Armii Krajowej 3 (daw. Kochstrasse 22) i w którym obecnie znajduje się Inspektorat Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, był budowany w okresie od końca 1911 r. do października 1912 roku. Na skutek zniszczeń wojennych, jakim uległ w 1945 r., został później odbudowany, niemniej jego obecny wygląd nie przypomina już tego sprzed wojny. Właścicielem budynku był nyski dentysta Gottfried Köhler. Szyld z jego nazwiskiem widniał na bocznej ścianie budynku, co obrazuje załączone niżej zdjęcie nr 2. Projektantem budynku był wrocławski architekt i mistrz murarski Eugen Halfpaap (1877-1943). Ze względu na grunt, jaki znajdował się w miejscu budowy nowego domu, fundament trzeba było postawić na utworzonej specjalnie betonowej płycie zbrojonej żelazem. Wejście do budynku otrzymało marmurową podłogę i marmurowe panele ścienne. Główna klatka schodowa była wykonana ze zbrojonego betonu i wyłożona drewnem dębowym. Pokoje zlokalizowane od frontu wyposażono w dębowe podłogi. Od strony dziedzińca znajdowała się elektrycznie sterowana winda na węgiel. W budynku znajdowało się osiem elegancko urządzonych apartamentów, a każdy z nich posiadał system ogrzewania ciepłą wodą wraz z własnym małym kotłem zlokalizowanym w mieszkaniu w specjalnej komorze. Ponadto w całym budynku założono oświetlenie elektryczne i podłączenie do specjalnego systemu odpylania. Betonowe schody zbudowała firma Karl Brandt z Wrocławia. Prace murarskie i ciesielskie wykonał nyski mistrz murarski Anders, prace ciesielskie nyski mistrz stolarski Pilschel, ogrzewanie ciepłą wodą wrocławska firma „Zimmerstädt”, system nawadniania i odwadniania firma „Kutzner” z Nysy, elektrycznie sterowany wyciąg węglowy wrocławska fabryka „Wilhelm Kolbe”, dębowe podłogi wrocławska firma „Heine”, a elektryczny system oświetlenia elektrownia w Nysie.

Na podstawie: „Ostdeutsche Bau-Zeitung” nr 68 z dnia 23.VIII.1916 r., s. 288, w tym: „OBZ Abbildungen 1916”, arkusz 165-166.

Fotografie wykonane ok. 2010 r., przedstawiające budynek stojący na terenie dawnej rzeźni, przy bramie głównej.

Zdjęcia terenu dawnej rzeźni, zrobione dnia 19 marca 2023 r., jeszcze przed rozpoczęciem zaplanowanego remontu i przebudowy, dotyczących powstania w tym miejscu m.in. browaru („Książęcy Browar Nysa” Sp. z o.o.).

W załączeniu kartka pocztowa przedstawiająca „Dom Strzelecki” (Schützenhaus) widziany z dzis. al. Wojska Polskiego (Rochus-Allee). Droga na wprost prowadziła do mostu groszowego (Pfennigbrücke). Kartkę nadano dnia 16 czerwca 1905 r. z Nysy do miasta Goes w Holandii. Widoczny na awersie odręczny napis ołówkiem brzmi: „Herzliche Grüße vom Schützenfest sendet Trautchen” („Gorące pozdrowienia z festynu strzeleckiego przesyła Trautchen”).

Willę „Harriet” przy ul. Powstańców Śląskich 33a (daw. Pulvermühlenstrasse 33) zbudowano w 1923 r., o czym świadczy data znajdująca się nad jej drzwiami wejściowymi. Przedwojennymi posiadaczami nieruchomości było małżeństwo: Alfred Robert Max Lebius (ur. 1867 Berlin, zm. 1947 Pinneberg, Schleswig-Holstein) oraz jego żona Harriet Maria Reincke (ur. 1875 Hamburg, zm. 1946 Damgarten). Para wzięła ślub w 1897 r. i miała dwóch synów: Harald Wilhelm Theodor Robert Lebius (ur. 1901 Nysa) oraz Oskar Theodor Lebius (ur. 1903 Nysa, zm. 1926 Oldenburg).

Max służył w 23. Pułku Piechoty von Winterfeldt’a w Nysie i posiadał stopień podpułkownika (Oberstleutnant). W czasie I wojny światowej służył w 57. Pułku Piechoty Landwehry, gdzie w 1915 r. został ciężko ranny. Małżeństwo przed wybudowaniem willi przy dzis. ul. Powstańców Śląskich, mieszkało w kamienicy przy dzis. ul. Bohaterów Warszawy (Kronprinzenstrasse 3).

Żona Maxa nosiła to samo imię co jego matka, którą była Harriet Amalie Donner (ur. 1855, zm. 1932) i zapewne stąd nazwa willi. Ojciec Maxa o imieniu Eduard Robert Lebius był dyrektorem banku.

Willa „Harriet” była najprawdopodobniej pierwszym domem wybudowanym przy Pulvermühlenstrasse, na odcinku pomiędzy dzis. ul. Mickiewicza a parkiem miejskim.

Herold zajmował się handlem (Kaufmann) i ok. 1930 r. był zameldowany ze swoją żoną o imieniu Hildegard przy dzis. ul. Sienkiewicza (Gerstmannstrasse 16), a potem w willi „Harriet” u swoich rodziców.

Na szczycie fasady willi znajdowała się płaskorzeźba orła z rozpostartymi skrzydłami, pod którym widniał napis – najprawdopodobniej nazwa willi.

Awers widokówki nadanej w dniu 13 sierpnia 1915 roku pocztą polową z Nysy do Bergfeld w Holsztynie. Adresatem kartki był nauczyciel Fritz Krohn. Rewers obity pieczątką z poziomym, dwuwersowym napisem: „Reserve-Lazarett Neisse / Abteilung St. Georgstift.”. Zdjęcie wykonano na terenie lazaretu przy klasztorze św. Jerzego na ul. Słowiańskiej w Nysie. Na tablicy trzymanej przez jednego z kuracjuszy widoczny napis: „RESERVE-LAZARETT / St. Georgstift / Kriegs-Jahre 1914/1915 / Ein Sonntag ohne Geld”.

Zdjęcie wykonane w październiku 1917 roku w Nysie. Z treści napisanej na rewersie odręcznie ołówkiem w dniu 20 października wspomnianego roku wynika, że nadawca (niejaki Fritz) służył wtedy w 1. Zapasowym Batalionie 143. Pułku Piechoty w Strassburgu (1. Ersatz-Bataillon Infanterie-Regiment Nr. 143 in Straßburg).

Kartka nadana dnia 11 maja 1915 r. pocztą polową z Nysy do Tworkowa (Tworkau) w pow. raciborskim. Adresatem kartki jest panna Angela Kascha. Na rewersie okrągła pieczątka z orłem i kolistym napisem: „KÖNIGL. RESERVELAZARET NEISSE” (Królewski Lazaret Rezerwowy w Nysie).

Widokówka napisana dnia 7 listopada 1914 r. w Nysie i tam nadana w tym samym dniu pocztą polową. Nadawcą kartki jest żołnierz o nazwisku Gudat, a adresatem kobieta o imieniu Phenomena Gudat (matka), zam. przy Brückenstraße 15/16 w Berlinie. W treści pocztówki widoczny napis „Lazaret Neisse”.

Poniżej dwie czarno-białe fotografie wykonane przez zakład Conrada Hübela, które przedstawiają tzw. żywe obrazy, czyli rekonstrukcje dzieł malarskich przy udziale ludzi. Zdjęcie nr 1 jest rekonstrukcją obrazu pt. „Volksopfer 1813”, który namalował Arthur Kampf (1864-1950), z kolei zdjęcie nr 2 to rekonstrukcja obrazu pt. „Johanna Stegen im Gefecht bei Lüneburg. 2 April 1813”, którego autorem jest Richard Knötel (1857-1914). Na rewersach zdjęć znajduje się odręczny napis piórem w języku niemieckim, informujący, że zrobiono je w dniu 27 stycznia 1913 roku w Nysie, podczas imprezy upamiętniającej rok 1813 i jednocześnie w rocznicę urodzin cesarza Wilhelma II (27.01.1857). Rewersy opatrzone są także drukowanym napisem: „Conrad Hübel, Neisse, Neustädterstr. 4.”

Willa, która stoi do dziś na posesji przy ul. Krasińskiego 14, na terenie należącym niegdyś do Oberneuland, była przed II wojną światową własnością rodziny o nazwisku Scholz. Poniżej przedstawiam informacje, które kilka dni temu osobiście przekazał mi Alexander Scholz – prawnuk Oscara Scholza, przedwojennego właściciela tejże willi. Załączone do posta fotografie pochodzą z jego prywatnego archiwum.

Właścicielem nieruchomości przy dzis. ulicy Krasińskiego 14 w Nysie był od jesieni 1917 r. do 1941 roku dr Oscar Scholz (ur. 1856, zm. 1941). Był on również właścicielem dużego majątku (dobra rycerskiego) we wsi Goworowice (Gauers) w dzis. gminie Kamiennik. Nieruchomość w Neisse-Oberneuland kosztowała 33.000 marek. Jej wcześniejszym właścicielem był prałat Josef Nathan (ur. 1867, zm. 1947). Oscar Scholz chciał spędzić tam emeryturę ze swoją żoną o imieniu Hedwig Scholz (z d. Rappsilber). Swój majątek rolny w Goworowicach Oscar wydzierżawił w 1920 roku swojemu najstarszemu synowi – dr Bernhard Scholz (ur. 1889, zm. 1965).

Nieruchomość w Neisse-Oberneuland miała powierzchnię około 7500-1000 m² i w chwili zakupu stał na niej stary dom. Scholzowie specjalnie wybrali tą posiadłość, ponieważ nieopodal mieszkały siostry Oscara: Clementine Lux w majątku Wellenhof oraz Franziska Nitsche w willi „Nitsche”, naprzeciwko klasztoru misyjnego braci Werbistów (obecnie w miejscu dawnej willi stoi klasztor św. Józefa - ul. Rodziewiczówny 16). Droga, przy której znajdowała się nowo zakupiona posesja Scholzów nosiła nazwę Steinhübler-Weg (tłum. droga „Podkamieńska”). Stojący na posiadłości Scholzów stary dom został po zakupie rozebrany. W latach 1918-1920 w jego miejscu zbudowano dużą, reprezentacyjną willę. Koszt jej budowy wyniósł około 30.000 marek. Do jej głównego wejścia prowadziły szerokie, siedmiostopniowe schody. Na parterze znajdował się duży hol, salon, pokój pana, jadalnia oraz toaleta. Na pierwszym piętrze mieściła się duża sala bankietowa, sypialnia państwa Scholzów, łazienka i inne pomieszczenia mieszkalne.

Przy willi, po jej południowej stronie stały dwa niskie budynki z płaskim dachem (obecnie dom przy ul. Krasińskiego 14a oraz dom przy ul. Unii Lubelskiej 7g). Nazywano je domami kawalerskimi. We wschodnim budynku stały konie, znajdowały się tam również trzy nieogrzewane pokoje gościnne. Z kolei w zachodnim budynku stały powozy, a później samochód (Hansa-Lloyd). Mieściło się tam także małe lokum, w którym mieszkał służący i woźnica Johann Schwarzer z rodziną. W majątku zatrudniona była także kucharka Agnes Bauch, która mieszkała na poddaszu w willi.

Hedwig Scholz zmarła w willi dnia 11 stycznia 1940 r., a jej mąż dr Oscar Scholz dnia 14 lutego 1941 r. W tym samym roku dziewięcioro dzieci małżeństwa Scholzów sprzedało willę.

W 2015 roku przedmiotowa willa wraz z dwoma przybocznymi oficynami i parkiem zostały wpisane do założonej w tym samym roku Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Nysa, pod numerami: 235, 236, 237, 238.

Warto na koniec dodać, że Alexander Scholz jest autorem dwutomowej kroniki opisującej jego rodzinną miejscowość Goworowice pt. „Chronik eines schlesischen Dorfes und seiner Bewohner”. Tom pierwszy nosi tytuł „Die Dorfgemeinde”, a tom drugi „Häuser - Gärtner – Bauern”. Oba tomy liczą razem ponad 1300 stron i zostały wydane rok temu w Berlin-Friedenau.

Fotografia wykonana w zakładzie E. Voelkel, która została przeze mnie graficznie, obwodowo przycięta.

Zdjęcie zrobione w zakładzie E. Voelkel, które została przeze mnie graficznie, obwodowo przycięte.